Pullu sürüngenlerden renk değiştirebilme özelliğine sâhip, yavaş hareketli bir hayvan. 85 kadar türü bilinmektedir. Vücûdu yandan basıktır. Ağaç dallarında yaşar. Ayak ve kuyruğu ile ağaç dallarını kavrar. Çoğu 20-30 cm boyundadır. Derisinin içinde yer alan "kromotofor" denen renk hücreleri sâyesinde rahatlıkla renk değiştirerek yılan ve yırtıcı kuş gibi düşmanlarından kendini korur. Başının tepesi miğferlidir. Bâzılarında boynuz gibi çıkıntı bulunur. Beş parmaklı ayaklarının iki parmağı bir yanda, üçü karşı tarafta olduğundan ağaç dallarını kerpeten gibi kavrar. Avına çok yavaş yaklaşır. Boyuna yakın uzunluktaki ucu yapışkan dilini, hızla böceklere fırlatarak avlanır. Zehirli değildir, insana saldırmaz. Bukalemunun şaşılacak özelliklerinden birisi de, birbirinden bağımsız hareket eden gözleridir. Bir gözü ile önde avını görürken, diğer gözüyle yan ve arka kısmını gözleyebilir. Doğu Afrika ve Madagaskar’da bir metreye yakın bukalemunlar vardır. Uzun, yapışkan ve vantuzlu dilleriyle küçük memeli ve kuşları avlayabilirler. Bukalemunlar yaz sonunda toprağa kazdıkları çukurlara birkaç düzine yumurta yumurtlayarak toprakla örterler. 3-4 ay içinde yavrular yumurtadan çıkarak hemen avlanmaya başlarlar. Bukalemunlar toprak yüzeyinde yürüme ve çukur açmada büyük zorluk çekerler. Bir kısım bukalemunlar ovovivipardır, yâni yumurtalar ana karnında açılarak yavrular doğar. Bâzı ilkel toplumlar tarafından bukalemun uğurlu sayılmış ve korunmuştur. Böcek avladığından faydalı bir hayvandır.
Neden renk değiştirirler
Avustralya'nın Melbourne Üniversitesinde yapılan araştırmada, bilinenin aksine bukalemunların, bulundukları ortama adapte olmak için değil, rakiplerini kovmak veya karşı cinsin ilgisini çekmek için renk değiştirdiği belirlendi.
Türlerin renk değiştirme yeteneği ve ilişki gelişimini kıyaslamak amacıyla 21 Afrika cüce bukalemun türünün incelendiği araştırmanın eş başkanlarından Devi Stuart-Fox, morötesi ışınlara hassas bukalemunların insanlardan farklı görme sistemleri bulunduğunu ve araştırmalarında ilk olarak bu hayvanların ne gördüklerini belirlemeye çalıştıklarını anlattı.
Morötesi ile bukalemunun görüş rengini spektrometreyle ölçen ve bu verileri bukalemunun renk algısına model oluşturan görme sistemiyle birleştiren araştırmacılar, bukalemunları tek tek değişik rakiplerle düello ettirdiler ve renk aralığını "itaat edenden egemen olanına" kadar ölçtüler.
Dr. Stuart-Fox, "Bir erkek bukalemuna bir başka erkek bukalemun meydan okuduğunda, içlerinden birisi kazanana ve (karanlık), itaatkar (beni dövme rengine) dönüşünceye dek birbirlerine en parlak renklerini gösteriyorlar" diye konuştu.
Bukalemunların bir model kuş veya yılana gösterildiklerindeki tepkilerini de ölçen araştırma ekibi, en belirgin renk değişiminin diğer bukalemunlara sosyal işaret vermek istediklerinde olduğunu tespit etti.
